Of je je karakter kunt veranderen? Nou, in elk geval een beetje

Assertiviteit kun je leren.

Wil jij jezelf veranderen in een warme persoonlijkheid?

Het internet barst van de trainingen en coachingstrajecten om je persoonlijkheid bij te schaven. Om minder gestrest te worden, effectiever, sociaal vaardiger, emotioneel stabieler of om je leiderschap te ontwikkelen. Een gat in de markt, want je persoonlijkheid willen bijschaven – dat is haast een universeel verlangen. Dat weten we dankzij de Amerikaanse psycholoog Erica Baranski  die in 2014 14 duizend studenten in zestig landen, waaronder Nederland, vroeg of ze tevreden zijn met hun karakter. De meesten niet dus. In sommige landen, Rusland bijvoorbeeld, wil maar liefst 80 procent van de inwoners zijn karakter aanpassen. Nederland scoort relatief laag met gemiddeld 62 procent van de ondervraagden (vrouwen vaker dan mannen) die iets aan hun persoonlijkheid willen veranderen, en daar vaak ook actief mee bezig zijn.

Maar is onze persoonlijkheid, die volgens wetenschappers voor de helft genetisch wordt bepaald en voor de helft door omstandigheden, wel veranderlijk? Lange tijd werd gedacht van niet. ‘We hebben de neiging om, terugkijkend op ons leven, op zoek te gaan naar continuïteit. Dus de veronderstelling was lange tijd dat onze persoonlijkheid min of meer vastlag’, legt Jaap Denissen uit, hoogleraar psychologie aan de Universiteit Tilburg.

‘Tegenwoordig is de wetenschap in staat om groepen van duizenden mensen lange tijd te volgen. Uit de big data die dat oplevert, maken we op dat we met het ouder worden wel degelijk veranderen. Gemiddeld genomen zijn we op ons 50ste stabieler, vriendelijker en gewetensvoller dan op ons 30ste, zeg maar rijper, volwassener.’ Gemiddeld genomen, waarschuwt de hoogleraar. Niet iedereen verandert en niet iedereen die verandert doet dat op dezelfde manier.

Dolce-vitaeffect

Na ons 50ste doet zich weer een nieuwe verandering voor. We worden minder zorgvuldig, wat minder meegaand, meer gericht op de binnenwereld en minder op gezelschap. Het dolce-vitaeffect heet dat: we zijn als pensionado’s minder bezig met wat anderen van ons vinden. We worden – ook weer gemiddeld genomen – eerlijker, directer en relaxter.

Die veranderingen komen niet uit de lucht vallen. Het begint al op school. Leren stilzitten, opletten, je klasgenootjes niet slaan. ‘Het onderwijs is een grote persoonlijkheidveranderingsmachine die aangepaste burgers van ons maakt’, zegt Bertus Jeronimus, psychologisch onderzoeker en universitair docent aan de Universiteit Groningen. Ook het hebben van werk beïnvloedt je persoonlijkheid. Wie de arbeidsmarkt betreedt, gaat – na verloop van jaren – hoger scoren op de factor ordelijkheid en gewetensvolheid.  De verantwoordelijkheid die betaald werk met zich meebrengt, modelleert onze persoonlijkheid. Vader of moeder worden heeft ongeveer hetzelfde effect, of zoals Max Pam in 2017 aan de Volkskrant vertelde. ‘Tot mijn 35ste lag ik in bed of zat ik in het schaakcafé. Slapen en schaken, dat was mijn leven (…) ik leefde in ledigheid en onzin. (…) Mijn toenmalige vrouw zei: ‘We hebben nu een kind, dus je moet maar eens carrière gaan maken.’

Beroep

Het beroep dat je kiest, is natuurlijk afhankelijk van je persoonlijkheid. Een assertieve, dominante persoon zal eerder politieagent worden dan archivaris. Maar het omgekeerde is ook waar: je beroep bepaalt mede welke kanten van je persoonlijkheid doorontwikkelen – of niet. Denissen: ‘Een journalist moet extravert zijn, open en niet te hoog scoren op vriendelijkheid, want je moet scherp kunnen zijn. Wie journalist wil worden, past meestal wel in dat plaatje. Maar als je een tijdje journalist bent, kom je steeds dichter bij dat ideale profiel. Je beroep vormt je. Je beroep kan je zelfs vervormen: beroepsdeformatie. Een leraar die iedereen gaat corrigeren of een jurist die overal risico’s gaat zien.’

Denissen deed niet alleen onderzoek naar de invloed van ons beroep op onze persoonlijkheid, maar ook naar de effecten van grote levensgebeurtenissen als de dood van een partner of een scheiding. De resultaten zijn bescheiden en gaan niet bij iedereen dezelfde kant op. Werkloosheid laat de grootste effecten zien, constateerde hij. ‘Vooral als de werkloosheid lang duurt of als het de tweede keer is dat iemand zijn baan verliest. Werkloosheid maakt minder mild, minder open en minder gewetensvol.’

Dat onze natuur veranderlijk is, is dus wel duidelijk. Maar kunnen we onze persoonlijkheid ook kneden in de gewenste vorm – al dan niet met behulp van een coach, een training of een cursus persoonlijk leiderschap? Doelbewuste persoonlijkheidsverandering is, vooral in de VS, een bloeiend onderzoeksterrein.

Persoonlijkheidsexperts onderzochten niet alleen hoe (on)tevreden we zijn met ons karakter, maar ook welke persoonlijkheidskenmerken we vooral nastreven. En wat blijkt? We willen allemaal dezelfde kant op evolueren.  We willen allemaal winnen aan extraversie, emotionele stabiliteit, vriendelijkheid en ordelijkheid/gewetensvolheid, blijkt uit een soortgelijke studie uit 2014 van de Amerikaanse psycholoog  Nathan Hudson.

Ideale persoonlijkheid

Het doet vermoeden dat er zoiets bestaat als een ideale persoonlijkheid. Maar dat is niet zo, benadrukken de experts met klem. ‘Anders had de evolutie wel geselecteerd op één winnend persoonlijkheidstype’, zegt Denissen. ‘Als het altijd het beste was om extravert te zijn, dan waren we allemaal allang extravert.’ Of zoals Jeronimus het uitdrukt: ‘Juist de verscheidenheid maakt dat we zo succesvol zijn als mens. Zelfs het neuroticisme, de emotionele instabiliteit, hebben we nodig. In het geval van een ramp hebben neuroten die grootste kans om te overleven, want zij kijken net wat vaker achterom.’

Wat een goede eigenschap is, hangt af van de context. Zo is emotionele stabiliteit heel handig voor een straaljagerpiloot, benadrukt Jeronimus. Maar een basisschooljuf mag juist wat neurotischer zijn: daardoor is ze gevoeliger voor wat er leeft in de klas. Zelfs het persoonskenmerk vriendelijkheid is niet in alle situaties een positieve eigenschap.

Denissen: ‘Vriendelijke mannen verdienen gemiddeld minder. Nice guys finish last, wordt dat fenomeen genoemd. Je kunt ook te vriendelijk of meegaand zijn. Iedereen kent wel iemand die altijd alles best vindt. Die altijd zegt: maakt mij niet uit, of je nu vraagt waar jullie zullen gaan eten of waar jullie heengaan met vakantie.’

Toch hebben we blijkbaar allemaal ongeveer dezelfde ideale persoonlijkheid in ons hoofd. Extravert, stabiel, gewetensvol en vriendelijk. Dat willen we zijn. Niet toevallig zijn dit de karaktertrekken die het leven relatief gladjes doen verlopen of het ons zo doen ervaren. Het zijn de persoonlijkheidskenmerken die samenhangen met geluk, gezondheid, het hebben van langdurige relaties en succes op het werk. Hun voorspellende waarde voor welbevinden is zelfs iets groter dan intelligentie, inkomen of sociaal-economische afkomst. 

Samenhang is natuurlijk nog geen oorzakelijk verband. Vast staat wel: extraverte en emotioneel stabiele mensen scoren hoger op welbevinden en ze zijn beduidend minder eenzaam. Gewetensvolle mensen slagen erin vaker naar de sportschool te gaan en de snoepwinkel links te laten liggen en zijn dus gezonder. Ze zijn ook succesvoller op het werk. Stabiele, vriendelijke mensen ten slotte hebben minder kans op echtscheiding. Dat maakt de vraag of we onze persoonlijkheid kunnen boetseren des te urgenter.

Kinderschoenen

Het aanbod aan persoonlijke verandertrajecten voor gezonde mensen (Word de betere versie van jezelf! Ontdek de leider in jezelf!) is jong, pakweg tien, vijftien jaar. Wetenschappelijk onderzoek naar de effecten ervan staat in de kinderschoenen. In 2017 kwam de Amerikaanse onderzoeker Brent Roberts daarom op het idee om de gegevens te gebruiken van mensen die in psychotherapie zijn geweest. Persoonlijkheidsverandering is niet het doel van therapie, maar therapeuten doen voor- en achteraf uitgebreid onderzoek naar hoe hun cliënten scoren op persoonskenmerken en beschikken dus over een schat aan data. Daaruit is af te leiden dat cliënten ná de therapie extraverter en emotioneel stabieler zijn dan voor de therapie. In omvang zijn deze veranderingen ongeveer de helft van wat mensen gemiddeld over hun hele leven vanzelf winnen aan stabiliteit en extraversie. Omdat de effecten een half jaar na de therapie nog niet waren uitgedoofd, gaat het vermoedelijk om blijvende veranderingen.

Ook antidepressiva hebben een gunstig effect op emotionele stabiliteit en extraversie. Schrijver Suzanne Rethans beschreef onlangs in het Volkskrant Magazine hoe het voelde toen ze (weer) met het antidepressivum venlafaxine begon. ‘Een paar uur later was alle onrust uit mijn hoofd en lijf verdwenen. Dat vreselijk opgejaagde gevoel: weg. Aan het eind van een drukke dag liep ik naar de metro en er verscheen een denkbeeldig gedachtenwolkje boven mijn hoofd met daarin een neuriënd tomtidom. Ik ben gewoon een veel relaxter mens met antidepressiva.’ Ze is niet de enige, blijkt uit een studie uit 2009 met 120 patiënten met een matige tot ernstige depressie. De helft van hen kreeg neppillen. De andere helft antidepressiva. De vermindering van de depressie was in beide groepen gelijk. Maar alleen de échte pillen hadden effect op de persoonlijkheid. Dat is goed nieuws, want wie emotioneel stabiel is heeft minder kans op een (nieuwe) depressie.

De meeste studies naar het effect van coaching- en verandertrajecten voor gezonde mensen zijn nog gaande. Een enkel onderzoek werd al gepubliceerd. In Australië lieten 54 gezonde proefpersonen hun persoonlijkheid onderzoeken en samen met een team van psychologen spoorden ze de karaktereigenschappen op waarvan ze het meest hinder hadden. Met een tienstappenplan – op basis van elementen uit de gedragstherapie en de positieve psychologie – werkten de proefpersonen samen met experts aan gedrags- en persoonlijkheidsverandering. Met succes. De deelnemers rapporteerden duidelijk waarneembare verbeteringen. Drie maanden later waren die er nog steeds.

Persoonlijkheidsexpert Nathan Hudson in de VS deed vier experimenten met in totaal 270 studenten die hun persoonlijkheid op concrete punten wilden veranderen. Dat werkte alleen als de proefpersonen intensief werden begeleid om zich te gedragen als de persoon die ze graag willen zijn. Met kleine stapjes tegelijk. Dus als je extraverter wilt worden, hoef je niet meteen een feestbeest te worden, maar kun je wel vrienden uitnodigen voor de lunch. Als je zorgvuldiger wilt worden, zorg je dat je voortaan 5 of 10 minuten te vroeg komt op afspraken. Als je emotioneel stabieler wilt worden, schrijf je dagelijks op waar je dankbaar voor bent. ‘Fake it until you make it’, lichtte Hudson toe op een Tedtalk voor kinderen. Als je je maar lang genoeg gedraagt alsof je moedig en sociaal vaardig bent, dan word je het vanzelf – een beetje dan. Als je voor stabiliteit een drie scoort, op een schaal van nul tot vijf, kun je opklimmen naar een 3,5:  dat is een gemiddelde score. Maar het niveau van een straaljagerpiloot ga je niet bereiken.

Concrete doelen

Voor persoonlijkheidspsychologen staat nu wel vast dat het kán: je persoonlijkheid perfectioneren. ‘Niet in zes stappen of in vijf dagen natuurlijk, dat is veel te simplistisch’, nuanceert Denissen. ‘Gedragstherapeuten en persoonlijkheidsexperts moeten nog uitpluizen welke aanpak werkt en welke niet. Maar je ziet hier een hele nieuwe stroming ontstaan in de persoonlijkheidspsychologie: de intentionele persoonlijkheidsverandering. In Zwitserland wordt  gewerkt aan een veelbelovende app die je helpt zorgvuldig en betrouwbaar te worden.’

Jeronimus is er inmiddels wel zeker van dat we onze persoonlijkheid doelbewust kunnen aanpassen. ‘Mits we concrete en haalbare doelen stellen. Je zelfvertrouwen opkrikken, dat is te doen. Je hele neuroticisme wegwerken niet. Maar als je merkt dat je ontspant door in de tuin werken, kun je behoorlijk wat stress voorkomen door regelmatig te tuinieren en daar een gewoonte van te maken over de jaren heen. Het begint met gedragsverandering, de persoonlijkheid verandert er achteraan. Vaker naar vrienden gaan, maakt je vanzelf iets extraverter.’

Slotvraag: worden we dan ook gelukkiger door al dat geknutsel aan onze persoonlijkheid? Of zijn de zegeningen van een stabiele, extraverte, vriendelijke en gewetensvolle persoonlijkheid alleen weggelegd voor mensen die van nature zo zijn?

‘Goede vraag’, lacht Jeronimus. ‘Dat weet ik niet.’ Hoe dan ook is het belangrijk geen onrealistische hoge veranderingen van jezelf te eisen. Want wie er niet in slaagt zichzelf te veranderen, gaat zich natuurlijk niet beter voelen. Ook Denissen meent dat we niet per se gelukkiger worden als we onze karaktertrekken enigszins opvijzelen. ‘De dwang om perfect te moeten zijn, is best wel dwingend. Misschien ondermijnen we ons geluk daar wel mee.’